آل، خانواده

آل، خانواده، عائله، خاندان، تیره، اهل، عشیره، پیروان، وابستگان. این کلمه ظاهراً در بیشتر این معانی، از عصر جاهلی معروف بوده است. قریشیان، از آنجا که حفاظت خانۀ کعبه و متعلقات آن را به عهده داشته‎اند، خویشتن را «آل الله» می‎خواندند و عربان، در مقام دادخواهی، می‎گفتند: «یالَ الله»، یعنی ای قریشیان (ترکیب «آلَ الله» در یک بیت منسوب به عبدالمطلب در اربلی، 1 / 40؛ دایرةالمعارف اسلام (اول)، ذیل آل). اما ریشۀ کلمه چندان روشن نیست و شکل مشابهی از آن را در زبانهای سامی نیافتیم. اگر مفهوم «انتساب به یک شخص یا محل»، «جمعیت و قدرت» را در نظر بگیریم، آنگاه کلمه، با لفظ «اول» (اوگاریتیک ’wl: نخست؛ آرامی، awwal, awla: آغاز، گذشته؛ مندایی awal: نخست) و نیز با فعل آلَ: بازگشتن به، رسیدن به( عربی جنوبی t+’wl: بازگشتن) هم‌خانواده می‎گردد و سپس به مفهوم قدرت (اوگاریتیک ’ul؛ کنعانی yal: قدرت) منتهی می‎شود. از سوی دیگر ریشۀ یائی کلمه را می‎توان اصل دانست: آرامی و سریانی iyālā: کمک؛ کنعانی ’eyāl: قدرت، کمک؛ آکادی ayyalu: هم‌پیمان. علاوه بر این، توجیهِ لغت‌شناسان مسلمان که آن را مشتق از «اهل» دانسته‎اند نیز بی‎اساس نیست (هرچند که استناد ایشان به مصغر کلمه را نمی‎توان معتبر شمرد)، زیرا لفظ ’ahl (عبری کنعانی ’ahel؛ آرامی ’ahlā؛ نبطی، ’hlt’) در اوگاریتیک به معنی چادر، و در آکادی به صورت āl (به معنی شهر) آمده است. سپس می‎بینم که شاعر جاهلی ابوذؤیب آن را به معنی چوبهای خیمه به کار برده است (بیت در لسان، ذیل «اول»).
شاید تطور کلمه از جزئی به کلی بوده است: خانواده (ساکن یک چادر)، خاندان، خاندان بزرگ و عشیره، قبیله، پیروان (سیاسی یا دینی). در قرآن کریم آن را هم به معنای خاندان (آل عمران، آل ابراهیم، آل یعقوب و جزایشان) و هم به معنای پیروان دینی ـ سیاسی ـ جغرافیایی (آل فرعون، آل لوط و غیره. قس: سخن ابن‎عباس: «آلَ الله، اهل القرآن»، اربلی، 1 / 40) می‎توان یافت (نک‍ : فهارس قرآن، قس: تفاسیر، نیز راغب 30).
در تحدید معنی «آل محمد، آل نبی» علمای اهل سنت عموماً مفهوم عام «بنی هاشم» را در نظر داشته‎اند و گاه آن را به «امت محمد» تفسیر کرده‎اند (برخی نیز مفهوم آن ترکیب را همسران پیامبر(ص) پنداشته‎اند). راغب در توجیه همین معناست که آل نبی را خاصان و پیروان آن حضرت(ص) از حیث علم می‎داند: اهل علم به معنای اخص «آل نبی» و امت اویند و اهل علم از راه تقلید فقط امت او. وی در این باب به حدیثی از حضرت صادق(ع) نیز اشاره می‎کند (مفردات، 30-31).
گرایش کلی اهل تشیع آن است که آل محمد و آل نبی را با «عترت»، یعنی اولاد امام علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) یکی بدانند (نک‍ : اهل بیت؛ اربلی، 1 / 42). اربلی می‎کوشد مفهوم آل و اهل و عترت را مجزا کند (ص 40). نیز شاید به همین منظور بوده که رَیّان بن الصَّلْت قمی کتابی نوشته و در آن، سخنان حضرت رضا(ع) را در «الفرق بین الآل والامة» فراهم آورده است (طوسی، 140).
دو کلمۀ آل و اهل هریک به تدریج موارد استعمالی خاص خود یافته‎اند. در کتابهای لغت، در تفکیک مفاهیم این دو لفظ سخن بسیار گفته‎اند، ازجمله اینکه آل، برخلاف اهل، با نامهای جغرافیایی ترکیب نمی‎شود؛ اهل بغداد، اهل المشرق و نه آل بغداد و آل المشرق و جز آن، آل به مفهوم «خاندان و اعقاب مردی شریف» از همان قرن اول ق / 7م رواج بسیار یافت و اکنون نیز دربارۀ خاندانهای پادشاهان و امیران به‌کار می‎رود. این ترکیب در زبان فارسی نیز رواج تمام دارد و حتیٰ برخی از خاندانهای اصیل ایرانی را با لفظ آل مشخص می‎کنند: «آل بویه» بسیار معروف‎تر از «بویهیان» است. به همین جهت در دایرةالمعارف حاضر، خاندانهای ایرانی، باتوجه به ترکیب اشهر، گاه ذیل آل آمده‎اند، گاه ذیل نام اصلی.

مآخذ

اربلی، بهاءالدین ابوالحسن، کشف‎الغمة، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، 1981؛ دایرة‌المعارف اسلام (اول و دوم)؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، به کوشش محمد سید الگیلانی، مصر، مصطفى البابی الحلبی، 1381ق؛ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، دانشگاه مشهد، 1351ش؛ لسان العرب؛ نیز:

Cohen, David, Dictionnaire des raciness semitiques, Paris ,1970; sous, 'wl, hl, ,yl; Lane E. William, An Arabic-English Lexicon, under «اوّل».

آذرتاش آذرنوش